Sözcükte Anlam-3 (Atasözleri, Deyimler ve Özdeyişler)

Sözcükte Anlam-3 (Atasözleri, Deyimler ve Özdeyişler)

1. Deyimler

Deyimler, anlık durumları ya da çeşitli kavramları daha etkileyici biçimde anlatmak için en az iki sözcüğün bir araya gelerek oluşturduğu söz öbekleridir. Deyimlerin genel ekseriyeti kelimelerin mecaz anlam kazanması ile oluşmuştur. Ancak mecaz anlam kazanmadan meydana gelen deyimler de –sayıları az olsa da- vardır. Deyimler anlatılanların daha ilgi çekici ve özlü olmasını sağlar.

Deyimler İle İlgili Örnekler

• Aba altından sopa göstermek: Üstü kapalı bir şekilde tehdit etmek
• Ağırdan almak: Bir işi yapmakta acelecilik göstermemek, yavaş hareket etmek
• Bağrına basmak: Çok sevgi göstermek
• Baklayı ağzından çıkarmak: Gizlediği şeyleri açıklamak
• Daldan dala konmak: Çok sık fikir değiştirmek
• Hafife almak: Küçümsemek, önem vermemek
• Kabak tadı vermek: Bıktırmak, usandırmak
• Maskesi düşmek: Gerçek yüzünün ortaya çıkması
• Pabucu dama atılmak: Bir kişinin eski değerini kaybetmesi
• Şeytana uymak: Yanlış işler yapmak
• Veryansın etmek: Ağzına geleni söylemek
• Zokayı yutmak: Aldatılmak, kandırılmak

Deyimlerin Özellikleri

• Deyimler kalıplaşmış sözcük gruplarıdır ve bu yüzden kelimelerinin yerleri değiştirilemez ve kelimelerin yerlerine eş ya da yakın anlamlıları getirilemez.

Örnek: “ağır başlı” deyimini “ağır kafalı” olarak değiştirmemiz mümkün değildir.

• Deyimlerin çoğu mecaz anlamlıdır ama her mecaz anlamlı kelime deyim değildir.

Örnek: “Safça konuşan arkadaşlarını kafaladılar.” cümlesinde “kafalamak” kelimesi mecaz anlamda kullanılmıştır ama deyim değildir.

• Çok fazla olmasa da gerçek anlamlı deyimler de bulunmaktadır.

Örnek: “Çoğu gitti azı kaldı” ve “Kimi kimsesi olmamak” deyimleri gerçek anlamlıdır.

• Deyimler genellikle mastar şeklindedir ama az da olsa cümle biçiminde deyimler de vardır.

Örnek: “Atı alan Üsküdar’ı geçti.” deyimi cümle şeklindedir ve fırsatın kaçtığını ifade eder.

2. Atasözleri

Uzun gözlem ve terübeler neticesinde ortaya çıkan öğüt verici ve bilgilendirici kalıplaşmış sözlere atasözleri denilmektedir.

Atasözleri İle İlgili Örnekler

• Abanın kadri yağmurda bilinir: Bir şeyin asıl değeri ihtiyaç duyulduğu anda anlaşılır.
• Ağanın alnı terlemezse ırgatın burnu kanamaz: İşverenin çalışma isteği işçisinin de çalışma isteğini artırır ya da azaltır.
• Danışan dağı aşmış danışmayan düz yolda şaşmış: Bilmediklerini soran insan her zorluğun üstesinden gelir ama bilmediğinin farkında olmayan ya da kibrinden dolayı kimseye sormayan insan en küçük meselelerde bile ne yapacağını bilemez.
• Garip kuşun yuvasını Allah yapar: Öksüz, yetim, kimsesiz insanlara Allah mutlaka yardım eder.
• Kaçan balık büyük olur: Elden kaçan fırsatları daima gözümüzde büyütürüz.
• Mahkeme kadıya mülk değil: Hiçbir makam, hiç kimseye ebediyen verilmemiştir.
• Otu çek, köküne bak: Bir kişinin karakterini anlamak için onun soyunu sopunu iyi bilmek gerekir.
• Perşembenin gelişi çarşambadan bellidir. Bir işin nasıl sonuçlanacağı gidişatından az çok belli olur.
• Tatlı dil yılanı deliğinden çıkarır: Tatlı sözlerle en zor insanların bile kalbini kazanabiliriz.
• Zorla güzellik olmaz: Bir insan bir şeyi istemiyorsa ona zorla yaptırmaya çalışmanın bir manası yoktur.

Atasözlerinin Özellikleri

• Atasözleri anonimdir yani ilk olarak kimden tarafından söylendiği belli değildir.
• Atasözler de tıpkı deyimler gibi kalıplaşmış sözlerdir ve atasözünü oluşturan sözcüklerin yerleri değiştirilemez, sözcüklerin yerlerine eş ya da yakın anlamlıları getirilemez.

Örnek: “Minareyi çalan kılıfını hazırlar.” atasözünde “kılıf” yerine “kap” ya da “çalan” yerine “kaçıran” kelimelerini getiremeyiz.

• Atasözlerinin çoğunluğunda mecazlı bir anlatım bulunmaktadır.

Örnek: “Rüzgar eken fırtına biçer.” atasözü bir kötülük yapan daha büyük bir kötülük görür anlamı vardır.

• Atasözlerinden bazıları da gerçek anlamda kullanılmaktadır.

Örnek: “Misafir umduğunu değil bulduğunu yer.” atasözü misafirlerin ev sahibinden farklı ikramlar beklese de ev sahibinin ona ancak evinde olanlardan ikram edebileceğini anlatmaktadır.

• Atasözlerinin bazıları aynı konu ile ilgili olabilir yani aynı mesajı veren farklı atasözlerimiz de bulunmaktadır.

Örnek: “Bana arkadaşını söyle sana kim olduğunu söyleyeyim.” atasözü ile “Kır atın yanında duran ya huyundan ya suyundan” atasözleri arkadaş seçmenin önemini nlatan atasözleridir.

• Anlm olarak birbiri ile zıt olan atasözleri de vardır.

Örnek: “İyilik eden iyilik bulur.” atasözü ile “İyilikten maraz doğar.” atasözleri anlam olarak birbirleri ile zıt düşünceleri ifade etmektedir.

Atasözleri İle Deyimlerin Ortak Özellikleri Nelerdir?

• Her ikisi de anonimdir yani ilk olarak kim tarafından söylendikleri belli değildir.
• Her ikisi de az sözle çok şey anlatan özlü anlatıma sahip sözlerdir.
• Kalıplaşmış kelime grupları oldukları için kelimelerin yerleri değiştirilemez, kelimeler eş ya da yakın anlamlıları ile değiştirilemez.
• Çoğunluğu mecaz anlamlı olarak kullanılmaktadır.

Atasözleri ve Deyimlerin Farklı Özellikleri Nelerdir?

• Atasözleri yargı bildirecek şekilde yani cümle biçimindeyken deyimler çoğu zaman mastar “-mak/-mek” şeklinde kullanılmaktadır.
• Şaşkın misafir ev sahibini ağırlar. (atasözü)
• Gönül koymak (deyim)

• Deyimler anlık belli duyguları anlatmak için gereklidir ancak atasözleri her zaman geçerli bir öğüt vermektedir.
• “Hatasız kul olmaz.” sözü her zaman geçerlidir bu sebeple atasözüdür ancak “içini dökmek” sözü belli bir durum için kullanıldığından deyimdir.

• Atasözlerinde ders verme amacı varken deyimlerde ders vermek gibi bir amaç bulunmamaktadır.
• Her deliğe elini sokma, ya yılan çıkar ya çiyan (bilmediğin işlere girme şekinde bir öğüt vermektedir.)
• Burnu havada olmak (kibirlenmek anlamındadır.)

3. Özdeyişler (Vecizeler)

Bir düşünceki bir ya da birkaç cümle ile anlatan kısa, özlü sözlere veize denilmektedir. Vecizelerin kim tarafından söylendiği bellidir.

Vecize Örnekleri

• En verimli yağmur alın teridir. (C. Şahabettin)
• Hayatta en hakiki mürşit ilimdir. (Mustafa Kemal Atatürk)
• Aşılmasına imkan olmayan hiçbir duvar yoktur. (Çehov)
• Yurdu savunmanın en ucuz yolu eğitimdir. (Burke)
• Bana bir harf öğretenin kırk yıl kölesi olurum. (Hz. Ali)

Atasözleri ve Vecizeler Arasındaki Benzerlikler ve Farklılıklar

Atasözleri ve özdeyişler özlü sözler olmaları, öğüt vermeleri açısından benzerlik gösterirler. Atasözleri ve özdeyişler arasındaki fark ise atasözlerinin kim tarafından söylendiğinin belli olmaması vecizelerin ise söyleyenlerinin belli olmasıdır.

Sözcükte Anlam-1 (Gerçek, Mecaz, Terim Anlam)

Sözcükte Anlam-2 (Sözcükler Arası Anlam İlişkileri)

Sözcükte Anlam-3 (Atasözleri, Deyimler ve Özdeyişler)

Konu Anlatımları