Sözcükte Anlam-2 (Sözcükler Arası Anlam İlişkileri)

Sözcükte Anlam-2 (Sözcükler Arası Anlam İlişkileri)

1. Eş Anlamlı Sözcükler

Yazılış ve okunuş olarak farklı olmalarına rağmen aynı anlama gelen kelimelere eş anlamlı kelimeler denir. Eş anlamlı kelimelerin diğer adı anlamdaş kelimelerdir.  Eş anlamlı kelimeleri birbirinin yerine kullandığımızda anlamda herhangi bir daralma ya da bozulma meydana gelmez.

Eş Anlamlı Kelimeler İle İlgili Örnekler: Aşağıdaki cümlelerde koyu olarak yazılan kelimelerin eş anlamlısı cümlenin sonunda yay ayraç içerisinde verilmiştir.

• Son yıllarda yediğimiz gıdaların kalitesi gittikçe düşüyor. (besin)
• Bakkaldan beş adet ekmek aldık. ( tane)
• Yarışmanın şartları ile ilgili duyuru yayınlandı. (ilan)
• Bu mahallede oldukça fakir insanlar yaşıyor. (yoksul)
• Bu hapishanede çok sayıda esir asker kalıyordu. ( tutsak )
• Misafir Türk kültüründe son derece önemli bir yere sahiptir. ( konuk )
• Kolay soruları hızlıca çözüp diğerlerine geçeceğim. (basit )

Not: Eş anlamlı sözcüklerden birisi gerçek anlamda diğeri mecaz anlamda kullanıldığı zaman eş anlamlılık özelliğini kaybederler.

Örnek:

• Kara bahtım bir gün yüzümü güldürmedi. (kötü )
• Siyah renkli araba caddenin köşesinden hızla döndü. ( renk )
•  

2. Zıt Anlamlı Sözcükler

Anlam olarak birbirinin karşıtı olan sözcüklere zıt anlamlı sözcükler denir. Her sözcüğün zıt anlamlısı olmak zorunda değildir. Her kelimenin eş anlamlısı olmadığı gibi zıt anlamlısı da yoktur.

Zıt Anlamlı Söcükler İle İlgili Örnekler: Aşağıdaki cümlelerde koyu yazılan kelimelerin zıt anlamlıları cümlenin sonunda yay ayraç içerisinde verilmiştir.

• Babam çok uzak bir ülkeye çalışmaya gitti. (yakın)
• Mahallenin aşağısından davul sesi geliyor. (yukarı)
• Fakir insanların hayatını kolaylaştırıcı önlemler almalıyız. (zengin)
• Elinde kalın bir kitapla buradan geçti. (ince)
• Bayat ekmekleri kurutup köfte harcının içine katıyor. (taze)
• Bulanık suda yüzmek hiç zevkli değil. (duru)
• Hafif bir kutuyu bile kaldırmaya dermanı yok. (ağır)

Not: Fiillerin olumsuzları ile zıt anlamlılarını karıştırmamak gerekir.

3. Yakın Anlamlı Sözcükler

Birebir aynı anlama gelmese de ufak farklarla birbirinden anlam olarak ayrılan kelimelere denir. Yani yakın anlamlı kelimeler anlam olarak birbirlerini çağrıştırmaktadır.

Örnekler: Aşağıdaki kelimeler yakın anlamlıdır ve aralarındaki anlam farklılığı yay ayraç içerisinde belirtilmiştir.

• Küskün – kırgın ( “Küsmek” iki kişi arasındaki iletişimin kesin olarak kesilmesi anlamına gelir. “Kırgın” kelimesinde ilişkileri kesmek anlamı yoktur.)
• Yalan – yanlış ( “Yalan” isteyerek söylenir, “Yanlış” ise istemeden yani art niyet olmadan yapılır. )
• Donmak – üşümek (“Donmak” kelimesi “Üşümek” eyleminin çok daha şiddetli ve tehlikeli halini ifade etmektedir.
• Gece – karanlık (“Gece” karanlıktır ama “Karanlık” yalnızca gece ile ilgili değildir.)

4. Eş Sesli (Sesteş) Sözükler

Yazılış ve okunuş olarak aynı olmalarına rağmen anlam olarak birbiri ile hiçbir ilişkisi olmayan kelimelere sesteş kelimeler denilmektedir.

Örnekler: Aşağıdaki cümlelerde koyu olarak yazılan kelimeler sesteştir ve anlamları yay ayraç içerisinde belirtilmiştir.

• Yaz mevsiminde tüm çocuklar dışarıda oynamak ister. (mevsim adı)
• Verdiğim konu ile ilgili yarına kadar güzel bir kompozisyon yaz. (yaz- eylemi)
• Adamın eli o kadar ağrıdı ki doktora gitmek zorunda kaldık. (organ adı)
• El sözüne güvenip de aileni umursamazlık etme. (yabancı)
• Kayboldukları yerden çıkmak için yola ulaşmaya çalıştılar.
• Bahçedeki yabancı otları yol
• Bahçemize gül dikmeye karar verdik.
• Yaptığım espriye tüm sınıf güldü.

Not: Yazılışları aynı olmasına rağmen düzeltme işaretinden dolayı okunuşları farklı olan kelimeler sesteş sayılmaz.

Örnek:

• Bu yıl Sivas’a beklediğimiz kadar kar yağmadı. (yağış biçimi)
• Bu işten beklediğimiz kadar kâr elde edemedik. (kazanç)

Not :Sesteş sözcükler arasında herhangi bir anlam ilişkisi olmaması gerektiği için bir sözcüğün gerçek ve mecaz anlamları arasında sesteşlik olmaz.

Örnek:

• Son günlerde havalar çok soğuk.
• Bana karşı çok soğuk davranıyorsun.

5. Ortak Köklü (Kökteş) Sözcükler

Yazılışları ve okunuşları aynı anlamları arasında da ilişki bulunan kelimelere ortak köklü kelimeler denir. Ortak kök olan kelimeler aynı kavramın hem ismi hem de eylemi olarak kullanılan kelimelerdir.

Örnekler:

• Sınıfları renklendirmek için iki kutu boya aldık. (isim)
• Dün akşama kadar sınıfları boyadık. (fiil)
• İran ve ABD savaşın eşiğine geldi.
• İki ülke iki yıl aralıksız savaştı.

6. Genel-Özel Anlamlı Sözcükler

Çokluk eki almayan fakat anlam olarak geniş kapsamlı olan sözcüklere genel, anlam olarak dar kapsamlı olan sözcüklere ise özel anlamlı sözcükler denir.

Örnekler:

• gül – çiçek – bitki – canlı – varlık (özelden genele)
• Dünya – Avrupa – Türkiye – Sivas (genelden özele)
• harf – hece – kelime – cümle – paragraf (özelden genele)
• varlık – bitki – meyve – portakal (genelden özele)

Not: Bu konu ile ilgili sorular testlerde “Aşağıdakilerden hangisinde ‘genelden özele/özelden genele’ bir sıralama vardır?” şeklinde sorulabilir.

Örnek : “Spor dallarında içerisinde en çok futbolu severim.” cümlesinde “spor” kelimesi genel, “futbol” kelimesi ise özel anlamlıdır.

7. Somut-Soyut Anlamlı Sözcükler

Beş duyu organımızdan en az bir tanesi ile algılayabildiğimiz varlıkları anlatan kelimelere somut anlamlı kelimeler, herhangi bir duyu organımızla algılayamadığımız varlıkları anlatan kelimelere soyut anlamlı kelimeler denir.

Somut anlamlı sözcüklere örnekler: Aşağıdaki cümlelerde koyu olarak yazılmış kelimeler somut anlamlı kelimelere örnek olarak verilebilir.

• Havada ılık bir rüzgar
• Annem “Tanımadıklarına kapıyı açma!” dedi.
• Bugün sıcak bir gün olacağa benziyor.
• Tatlı elma yemeyi çok severim.
• Bizim sınıf diğerlerine göre çok aydınlık.
• Dışarıdan şiddetli bir gürültü

Soyut Anlamlı Sözcüklere Örnekler: Aşağıdaki cümlelerde koyu olarak yazılmış kelimeler soyut anlamlı kelimelere örnek olarak verilebilir.

• Arkadaşlarına karşı herhangi bir kıskançlık
• Öğrencilerimin gelecekleri ile ilgili elbette kaygı
• Onun kadar vicdansız bir insanla daha önce hiç karşılaşmamıştım.
• Aslında mutluluk bazı insanların zannettiği gibi çok uzakta değil.
• Dün gece çok güzel bir rüya gördüm.
• Bazı konular üzerinde fazla düşünmediğimizi fark ettim.

Not: Kelimelerin somut ya da soyut olması kullanıldığı cümledeki anlamına göre değişebilir. Mesela “soğuk” kelimesi “Bugün hava çok soğuk” dediğimizde somut anlamda kullanılmıştır ancak “Bana bu aralar çok soğuk davranıyor.” dediğimizde “samimiyetsiz” anlamına geldiği için soyut olarak kullanılmıştır.

8. Nicel-Nitel Anlamlı Sözcükler

Bir varlığın sayılabilen ya da ölçülebilen özelliklerini gösteren kelimelere nicel anlamlı kelimeler, varlığın sayılamayan ya da ölçülemeyen özelliklerini gösteren kelimelere ise nitel anlamlı kelimeler denir.

Nicel anlamlı kelimeler ile ilgili örnekler: Aşağıdaki cümlelerde koyu yazılmış olan kelimeler nicel anlamlı olarak kullanılmıştır.

• Sırtında ağır bir çantayla okula gidiyordu.
• Çatıyı yapmak için kalın bir tahta taşıyorlardı.
• Mektup çok uzak bir kasabadan geliyordu.
• Bu sokak çok geniş bir caddeye açılıyordu.
• Ovanın bazı yerlerinde geniş çukurlar oluşmuştu.
• Cüzdanında az bir para kalmıştı.
• Dolapta çok kitap vardı.

Nitel anlamlı kelimeler ile ilgili örnekler: Aşağıdaki cümlelerde koyu yazılmış olan kelimeler nitel anlamlı olarak kullanılmıştır.

• Misafirlerine ekşi ayran ikram etti.
• Güzel kız şirinlikleriyle herkesi güldürüyordu.
• Renkli şekerleri cebine aceleyle doldurdu.
• Tatlı elmaları sepetin en üstüne yerleştirdi.
• Kırmızı şapkası ile hemen dikkat çekiyordu.
• Teyzem bize lezzetli yemekler yapmıştı.
• Yırtık ayakkabılarla gezdiğini görünce çok üzüldüm.
• Korkak adam anında olay yerini terk etti.

Not: Bazı kelimeler kullanıldığı cümleye göre nitel ya da nicel anlam kazanabilir. Mesela “ince” kelimesi “Elinde ince bir kitap vardı.” dediğimizde nicel anlamlı, “Çok ince düşünceli bir insandı.” dedğimizde ise nitel anlamlıdır.

Sözcükte Anlam-1 (Gerçek, Mecaz, Terim Anlam)

Sözcükte Anlam-2 (Sözcükler Arası Anlam İlişkileri)

Sözcükte Anlam-3 (Atasözleri, Deyimler ve Özdeyişler)

Konu Anlatımları